NOWOGRÓD. Jak powstał skansen?
Skansen w Nowogrodzie jest najstarszą placówką muzealną w okolicach Łomży. Jest także jednym z najstarszych muzeów typu skansenowskiego w Polsce, których specyfika polega na prezentowaniu zbiorów na otwartym powietrzu.
Historia tej placówki ściśle związana jest z osobą doc. dr. Adama Chętnika (1885-1967). Był on z pochodzenia Kurpiem. Człowiekiem niezwykłym o wszechstronnych zainteresowaniach. Najbardziej jest znany jako niestrudzony badacz Kurpiowszczyzny, działacz społeczny, pisarz - autor kilkuset prac dotyczących regionu. Przeszłością rodzinnej ziemi interesował się od wczesnej młodości. Już za publikację "Chata kurpiowska" w 1915 r. otrzymał z Kasy im. Mianowskiego nagrodę pieniężną, która umożliwiła mu wybudowanie domu i umieszczenie w nim eksponatów. Już od 1909 r. gromadził zbiory z myślą o przyszłym muzeum. W realizacji zamierzeń pomagała mu żona Zofia. Własne pieniądze przeznaczyła na zakup placu pod przyszłe muzeum (1919 r.).
Teren muzealny naprzeciwko ujścia Pisy do Narwi zajął powierzchnię ok. 1/3 ha. Stanęły na niej budynki muzealne, gospodarcze, altany, ule, kapliczki, odrzynki drzew bartnych. Znaczna część eksponatów znalazła się pod otwartym niebem, pozostałe umieszczono w dwóch budynkach. W jednym - zbiory fauny i flory, próbki miejscowego bursztynu wraz z wyrobami, unikalny zestaw strzelb kurpiowskich, przybory myśliwsko-łowieckie, narzędzia rolnicze; w drugim budynku - sprzęty gospodarstwa domowego, stroje kurpiowskie oraz bogate zbiory rzeźby ludowej. Razem około trzech tysięcy zbiorów.
Uroczyste otwarcie skansenu nastąpiło w 1927 r. Adam Chętnik bezinteresownie przekazał eksponaty i teren muzeum Polskiemu Towarzystwu Krajoznawczemu, pozostając nadal kierownikiem placówki. W 1935 r. dzięki jego staraniom powstała Stacja Naukowo-Badawcza Dorzecza Narwi Środkowej pod opieką Towarzystwa Naukowego Płockiego. Chętnik zgromadził w niej około dziesięć tysięcy okazów, przeważnie z zakresu archeologii, geologii i historii.
Chata kurpiowska
W tradycyjnej wsi kurpiowskiej chałupy najczęściej były o dwuspadowym dachu, ustawione szczytem do drogi. Przy takim ustawieniu szczytowi frontowemu nadawano szczególnie dekoracyjny charakter. W połowie XIX w. efekty zdobnicze uzyskiwano poprzez różne geometryczne układy desek i ozdobne śparogi. Najczęściej występującymi motywami były kwadraty, romby, słonka, jodełki. Śparogi, czyli wystające nad kalenicę oprofilowane deski wiatrownic, prezentowały całe bogactwo form i motywów w kształcie baranich rogów, toporków, głów końskich lub ptasich. W drugiej połowie XIX w. elementy konstrukcyjne: opaś i szczytówka, zdobione żłobieniami i nacięciami, wzbogaciły wystrój zewnętrzny chałupy. Wiele uwagi poświęcano też otworom okiennym i drzwiom. Nad oknami umieszczano ozdobnie wycinane w drewniane opaski, często z motywem orła, zwane koronami. Drzwi szalowano małymi deseczkami układanymi w różne wzory. Pod koniec XIX w. naroża budynków zaczęto obijać pionową deską z nałożonymi geometrycznymi wyrzynankami. Czasami poszczególne aplikacje malowano.
Typ kurpiowski prezentuje najbardziej skończoną, klasyczną formę architektury regionalnej. Chaty przeważnie miały wewnątrz cztery pomieszczenia: sień narożną, komorę, izbę i alkierz, które stykały się narożnikami przy kominie.
