Historia klasztoru Świętego Krzyża na Łysej Górze (595 m n.p.m.), drugiego pod względem wysokości szczytu Gór Świętokrzyskich, sięga początków chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Przez wieki było to jedno z najczęściej odwiedzanych miejsc kultu religijnego na ziemiach polskich. Do znajdujących się relikwii Drzewa Krzyża Świętego pielgrzymowali kolejni władcy. Król Władysław Jagiełło modlił się przed nimi w czerwcu 1410 roku, tuż przed wyruszeniem na wojnę z Krzyżakami. Relikwie przechowywane są obecnie w okazałej kaplicy Oleśnickich, zbudowanej na początku XVII wieku. Najstarszy fragment klasztoru stanowi gotyckie krużganki z połowy XV wieku. W barokowo-klasycystycznym kościele podziwiać można monumentalne obrazy Franciszka Smuglewicza. Jeden z nich przedstawia św. Emeryka, węgierskiego królewicza, któremu ukazuje się anioł.
W Jędrzejowie znajduje się najstarsze opactwo Cystersów na ziemiach polskich. Zakonnicy przybyli tu pod koniec pierwszej połowy XII wieku.
W 1218 roku dołączył do nich Wincenty zwany Kadłubkiem, który zrezygnował z biskupstwa w Krakowie. W jędrzejowskim klasztorze napisał prawdopodobnie ostatnią część swojego dzieła "Chronica Polonorum", tu zmarł i został pochowany. Relikwie błogosławionego od 1764 roku Wincentego umieszczone są na ołtarzu w poświęconej mu kaplicy klasztornego barokowego kościoła. W pobliżu wejścia do jego zakrystii zobaczyć można kamienną płytę nagrobną z 1319 roku Pakosława ze Mstyczowa, najstarszy nagrobek rycerski w Polsce. W klasztornym skrzydle odkryto niedawno m.in. pozostałości wieży przedcysterskiego kościoła z ok. 1110 roku.
Klasztor Cystersów w Wąchocku powstał kilkadziesiąt lat po jędrzejowskim. Przetrwało w nim jednak więcej średniowiecznych elementów. Zbudowany na początku XIII wieku kościół, choć wielokrotnie przebudowywany, zachował typowy wygląd romańskiej świątyni. Klasztorny kapitularz, czyli sala zebrań zakonników, uznawany jest za najpiękniejsze romańskie wnętrze w Polsce. Jego krzyżowo-żebrowe sklepienie wsparte jest na czterech kolumnach i sześciu wspornikach, wszystkie detale są bogato zdobione ornamentami roślinnymi i zwierzęcymi. Bardzo ciekawy architektonicznie jest również wczesnogotycki refektarz (jadalnia) ze sklepieniem opartym o ściany, bez kolumn i filarów. Warto też zajrzeć do dormitorium (sypialnia), fraterni (sala pracy), karceru czy skarbca. Swój zewnętrzny wygląd klasztor zawdzięcza XVII-wiecznej przebudowie, kiedy to powstało piętrowe skrzydło zachodnie z narożnymi basztami i wieżą Rakoczego.
Ważnym miejscem na cysterskim szlaku jest także Koprzywnica. Cystersi przybyli tu pod koniec XII wieku, ale po kasacie klasztoru w 1819 roku już nie powrócili. Został po nich późnoromański kościół z zachowanymi pierwotnymi detalami architektonicznymi, m.in. północny portal, a we wnętrzu głowice filarów i zworniki sklepień. W ocalałym skrzydle dawnego klasztoru w najlepszym stanie zachował się kapitularz, kwadratowa sala z kamienną posadzką i sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
Zabytkowe klasztory
Prócz Świętego Krzyża, który przez wieki należał do benedyktynów, a obecnie do misjonarzy oblatów oraz klasztorów cysterskich w Świętokrzyskiem znajdują się także inne zabytkowe zakonne obiekty. Dominikański kościół św. Jakuba w Sandomierzu z XIII wieku jest najstarszą świątynią w tym mieście, uznawany jest za perłę architektury romańskiej. Kościół i klasztor reformatów w Pińczowie zbudowany został na początku XVII wieku. Zbudowany dla reformatów klasztor w Kątach Starych pod Stopnicą należy obecnie do księży sercanów, a w kompleksie klasztornym na Karczówce w Kielcach, który pierwotnie służył bernardynom, gospodarzami są księża pallotyni. Bernardyni mają swój klasztor z barokowym kościołem w Opatowie. Bernardyni posiadali też klasztor w Świętej Katarzynie, u stóp Łysicy, który od blisko dwóch wieków należy do bernardynek. Karmelici bosi przejęli natomiast pobernardyński klasztorze z późnobarokowym kościołem i kaplicą loretańską w Piotrkowicach (gm. Chmielnik). W Chęcinach znajdują się klasztory bernardynek i franciszkanów. W pokamedulskiej Pustelni Złotego Lasu w Rytwianach powstało centrum terapeutyczne, gdzie można się leczyć m.in. z pracoholizmu.
Klasztory w sieci: www.swietykrzyz.pl, www.wachock.cystersi.pl, www.opatow.bernardyni.pl, www.loreto.pl, www.franciszkanie.checiny.pl, www.pustelnia.com
