Tatarzy osiedlili się w Polsce za sprawą króla Jana III Sobieskiego. Zwycięstwo pod Wiedniem polski władca zawdzięczał w dużym stopniu jeździe tatarskiej. W podzięce za służbę musiał im zapłacić, a że nie miał pieniędzy, dał im ziemie. Dzisiaj z kilku tatarskich wsi pozostały jedynie dwie - Kruszyniany i Bohoniki, wciąż zamieszkiwane przez polskich Tatarów.
Kruszyniany do dziś są wsią wielokulturową. Obok siebie mieszkają wyznawcy islamu, prawosławia i katolicyzmu (a dawniej żyli tu też wyznawcy judaizmu). "Ludzie tutaj, jakiej religii by nie byli, zawsze są otwarci i nie powiedzą, że inny to jest gorszy, tylko inny" - mówi jeden z mieszkańców cytowany w publikacji "Jest w tej wsi coś niezwykłego", przygotowanej przez Stowarzyszenie "Pracownia Etnograficzna". Nawet w święta nie zamykali się na innych. "Przychodź do mnie, przychodź w moje święto, posiedzisz sobie, przychodź" - mówili.
We wsi znajduje się zabytkowy drewniany meczet z końca XVIII wieku i mizar z nagrobkami z końca XVII wieku. Tereny słyną z bogactwa przyrodniczego, należą do obszaru Natura 2000. Żyje tu wiele dzikich zwierząt, między innymi cietrzewie, które są wpisane na listę zagrożonych gatunków.
800 tysięcy kurcząt rocznie
Od kilku lat spokój wsi jest zakłócany przez plany dwóch inwestorów, którzy chcą w obrębie gruntów Kruszynian i pobliskiej Górki wybudować fermy kurczaków. Z dwóch lokalizacji już zrezygnowali, ale wciąż dążą do realizacji inwestycji na pozostałych dwóch.
- W latach 2016–2018 zostały złożone cztery wnioski na wydanie decyzji środowiskowych na tzw. fermy kurze w okolicach Kruszynian. Finał jest taki, że zostały dwie inwestycje - informuje Jerzy Citko, sekretarz gminy w Urzędzie Miasta i Gminy w Krynkach. - Pierwsza na 35 tysięcy kurczaków otrzymała decyzję środowiskową i pozwolenie na budowę, ale budowa została wstrzymana przez Powiatowy Nadzór Budowlany. Sprawa toczy się w Naczelnym Sądzie Administracyjnym.
Niedawno gorąco zrobiło się wokół drugiej fermy, ponieważ burmistrz Krynek wydała decyzję środowiskową dotyczącą budowy dwóch kurników. Mają powstać ok. 700 m od zabudowań Górki i 1400 m od zabudowań Kruszynian. Łącznie inwestor zamierza hodować tam 89 tysięcy kur, co rocznie oznacza nawet 800 tysięcy kurcząt.
Mieszkańcy protestują, zbierają podpisy pod petycją i namawiają do wysyłania sprzeciwu do urzędu miasta i gminy.
"W ten sposób okolica pięknego, polskiego meczetu i Tatarskiej Jurty może zmienić się w zagłębie hodowli brojlerów, żyjących zaledwie sześć tygodni, tuczonych w koszmarnych warunkach kurczaków. (…) Taka ferma stwarza zagrożenie nie tylko dla absolutnie wyjątkowej lokalnej przyrody, krajobrazu, lecz także dla mieszkańców gminy i ich bytu. Gmina Krynki ma niezwykłe walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe, które powinny zostać zachowane. Inwestycja w postaci fermy drobiu spowoduje drastyczne zanieczyszczenie okolicy, odór oparów amoniaku i siarkowodoru, zanieczyszczenie wód gruntowych i rzek oraz zagrożenie epidemiologiczne" - czytamy w treści protestu.
- To jest początek sprawy - zapewnia Jerzy Citko, sekretarz gminy. - Decyzja środowiskowa została wydana zgodnie z obowiązującym w naszym kraju prawem, czyli po uzgodnieniach ze wszystkimi instytucjami: Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska, Sanepidem i Wodami Polskimi. Opinie były pozytywne, więc decyzja nie mogła być inna. Takie jest prawo. Poza tym od wsi Kruszyniany ferma oddalona jest o 1,5 km, a do meczetu w prostej linii odległość wynosi ok. 2 km.
Meczet w Kruszynianach, fot. Fotozen / Shutterstock
"Nie będzie miało wpływu"
Dlaczego więc RDOŚ wydała pozytywną opinię? Czy nie widzi negatywnego wpływu na środowisko? Czy wzięto pod uwagę siedlisko cietrzewia nieopodal lokalizacji fermy drobiu?
- Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Białymstoku po drobiazgowym przeanalizowaniu całości materiału dowodowego stwierdził, że wpływ przedsięwzięcia (…) na środowisko zamknie się w granicach terenu, do którego inwestor posiada tytuł prawny i w dniu 13 grudnia 2019 r. uzgodnił realizację przedsięwzięcia oraz określił warunki. Przy ocenie wpływu przedsięwzięcia wzięto zarówno pod uwagę kwestie przyrodnicze, jak i środowiskowe - poinformowała Joanna Kunowska z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska Białystok.
Podobną odpowiedź otrzymałam również z Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Białymstoku.
- Analiza całości materiału dowodowego dotyczącego budowy dwóch kurników wraz z infrastrukturą towarzyszącą pozwoliła na stwierdzenie, iż przedsięwzięcie nie będzie miało wpływu na osiągnięcie celów środowiskowych - napisała Agnieszka Giełażyn-Sasimowicz, rzeczniczka prasowa z Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie.
- Do realizacji inwestycji jest naprawdę długa droga. Opinia środowiskowa jest początkiem sprawy, kolejnym etapem są warunki zabudowy, następnie pozwolenie na budowę, pozwolenie zintegrowane. Procedura jest długa. Od każdej decyzji administracyjnej można się odwołać, może to zrobić inwestor, mogą strony postępowania. Pierwszym organem do odwołania jest Samorządowe Kolegium Odwoławcze, przy czym jego werdykt można zaskarżyć do sądu administracyjnego, najpierw wojewódzkiego, później NSA. Możliwości jest naprawdę dużo - słyszę od sekretarza gminy.
Podczas gdy urzędnicy wydają pozytywne decyzje, mieszkańcy tych pozytywów nie widzą.
- Z naszej perspektywy to zabójstwo dla przyrody i dla ludzkiej egzystencji - mówi Grzegorz Trofimowicz, rolnik, hodowca koni i przedstawiciel Stowarzyszenia Dolina Nietupy, które protestuje przeciwko budowie kurników. - Rozumiem decyzję gminy. Takie jest prawo. Mam pretensje do organów, które wydały wstępną decyzję. Nie mogę zrozumieć, że Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska i Wody Polskie nie widzą żadnego szkodliwego wpływu tych inwestycji na środowisko. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska powinna zmienić nazwę na Regionalną Dyrekcję Niszczenia Środowiska, idąc za przykładem Ministerstwa Ochrony Środowiska, które teraz nazywa się Ministerstwo Środowiska, żeby nikt nie miał wątpliwości, czemu ma służyć ten resort - dodaje.
Stowarzyszenie Dolina Nietupy zwraca uwagę na coś jeszcze: "W obrębie wsi, tuż obok działki, gdzie mają stanąć kurniki, tokuje cietrzew. Kurniki oznaczają koniec dla tych kuraków, koniec dla Tatarów żyjących w Kruszynianach, koniec dla rodzin żyjących z agroturystyki, koniec dla zrównoważonego rolnictwa".
Koniec Tatarów. Koniec turystyki
Mieszkańcy obawiają się, że fermy drobiu negatywnie wpłyną na kulturę tatarską i turystykę.
- Kruszyniany przez wieki były miejscowością wielokulturową. Do dziś mieszkają tu prawosławni, katolicy i polscy Tatarzy, którzy są muzułmanami. Ostatnimi czasy wielu z nich wraca w rodzinne strony - mówi Justyna Mioduszewska ze Stowarzyszenia Dolina Nietupy. - Przyjeżdża tutaj bardzo dużo ludzi, osiedlają się nowe osoby z głowami pełnymi pomysłów, a także z kapitałem na rozwijanie turystyki i takiego biznesu, który ani nie zrujnuje gminy, ani nie uniemożliwi rozwoju innym mieszkańcom. Według danych przewodnika po meczecie rocznie do Kruszynian przyjeżdża ok. 30 tysięcy osób. Turystyka mogłaby być dla naszej gminy najciekawszym sposobem na rozwój. Tereny są unikalne, zarówno pod względem przyrodniczym, jak i kulturowym.
fot. Ilustracja z publikacji "Jest w tej wsi coś niezwykłego", która powstała przy wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (ze środków pochodzących z Funduszu Promocji Kultury), Muzeum Podlaskiego w Białymstoku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego oraz Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku
Trudno też przyjąć mieszkańcom argumenty urzędników, że "wpływ przedsięwzięcia na środowisko zamknie się w granicach terenu".
- Zapach z ferm kurzych to nie jest coś, co pozostaje w granicach działki. To jest coś, co w dużym stopniu wpływa na okolice. Poza tym, jeśli na terenie gminy zostaną wybudowane pierwsze przemysłowe kurniki, to na pewno nie będą to ostatnie tego typu inwestycje. Mogą potem powstawać jak grzyby po deszczu, jak np. w Żurominie i Kawęczynie - miejscowościach, które zostały zafermione i w których tak naprawdę nie ma możliwości robienia czegokolwiek innego niż tylko hodowla kurczaków - mówi Grzegorz Trofimowicz.
Park kulturowy na terenie gminy Krynki
Wątpliwości podziela Rzecznik Praw Obywatelskich, który podobnie jak mieszkańcy obawia się uciążliwości związanych z hodowlą brojlerów i na stronie rpo.gov.pl zamieścił stanowisko w tej sprawie. Podkreśla, że Kruszyniany ze względu na swoje unikatowe zasoby kulturowe zasługują na szerszą ochronę konserwatorską niż dotychczas. Zwrócił również uwagę na fakt, że wieś nie ma miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. "To sprawia, że powstrzymanie kurzego biznesu jest bardzo trudne. Wobec braku planu takie inwestycje, jak fermy przemysłowe, budowane są na podstawie indywidualnych zgód władz lokalnych. Dla władz Krynek dziedzictwo kulturowe Kruszynian nie jest natomiast istotnym argumentem przeciwko fermom" - czytamy w stanowisku RPO.
Małgorzata Żmudka, specjalistka w Zespole Prawa Administracyjnego i Gospodarczego
w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, na łamach prawo.pl napisała: "Zgodnie ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Krynki z 2002 r. na tych terenach możliwe są w zasadzie jedynie usługi turystyczne i ekstensywne rolnictwo, z kategorycznym wyłączeniem lokalizacji ferm przemysłowych. Tyle że studium, czyli podstawowy dla każdej gminy akt planistyczny, nie jest prawem miejscowym. To właściwie deklaracja programowa gminy co do jej polityki przestrzennej. Każda gmina musi mieć taką deklarację, ale jest nią związana tylko, jeśli chodzi o treść uchwalanego później planu miejscowego. A wprowadzenie takiego planu już obowiązkowe nie jest. Innymi słowy, dopóki studium nie zostanie potwierdzone planem miejscowym, to zapisane w nim ograniczenia w inwestowaniu nie dotyczą zwykłego Kowalskiego".
Dlatego zastępca rzecznika Maciej Taborowski, podzielając obawy mieszkańców, że kurzy przemysł zaszkodzi temu dziedzictwu, napisał do Małgorzaty Dajnowicz, Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, z pytaniem o zasadność wprowadzenia na terenie Krynek - lub choćby samych Kruszynian - parku kulturowego zakazującego lokalizacji uciążliwych inwestycji.
Rzecznik poddał też pani konserwator pod rozwagę wpisanie obszaru całej wsi do rejestru zabytków jako "układu ruralistycznego". W ten sposób wszelkie inwestycje na tym terenie musiałyby być uzgadniane bezpośrednio z konserwatorem.
Mizar w Kruszynianach, fot. Cinematographer / Shutterstock
Prof. dr hab. Małgorzata Dajnowicz, Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków popiera pomysł Rzecznika Praw Obywatelskich utworzenia parku kulturowego na terenie wsi Kruszyniany. Nie mniej jednak, jak czytamy w stanowisku PWKZ opublikowanym na stronie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku, "jego powołanie pozostaje w wyłącznej gestii władz gminy Krynki".
"Postulaty zaś co do objęcia terenu inwestycji miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego lub ustanowienia na tym terenie parku kulturowego, choć słuszne i popierane przez PWKZ, pozostają całkowicie poza zakresem jego kompetencji - w wyłącznej gestii gminy Krynki" - czytamy w oficjalnym piśmie.
Jeśli zaś chodzi o objęcie ochroną konserwatorską całej powierzchni geodezyjnej wsi Kruszyniany (łącznie z polami i łąkami), niestety taka opcja jest niemożliwa. Tereny te nie mogą być potraktowane jako otoczenie zabytku, ponieważ znajdują się w zbyt dalekiej od niego odległości.
Małgorzata Żmudka zwraca również uwagę na fakt, że zgoda władz na lokalizację tak dużego kurnika musi być poprzedzona stwierdzeniem, że wpływ hodowli na środowisko nie będzie "znaczący".
- Wtedy inwestor dostaje "decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach oddziaływania na środowisko" i w zasadzie może już planować budowę. Problem w tym, że żaden przepis nie precyzuje, co należy uznać za "znaczący" wpływ na środowisko. Ustawodawca zostawił to do oceny urzędnikom, o różnych przecież kompetencjach i wrażliwości ekologicznej - ubolewa prawniczka.
- Przez lata mówiono nam, że gmina stawia na rozwój turystyki, więc wielu z nas zbudowało gospodarstwa agroturystyczne, restauracje, rozwijało atrakcje dla przyjeżdżających. Teraz większość z nas czuje się oszukana - mówi Grzegorz Trofimowicz. - Jest wśród nas sporo ludzi, którzy postanowili wrócić i zainwestować bardzo duże pieniądze, żeby móc tutaj żyć. Czy ktoś tu przyjedzie, gdy będzie miał świadomość, że zamiast przepięknej przyrody, żubrów, łosi i cietrzewi nieopodal w makabrycznych warunkach hoduje się kury? Ludzie przyjeżdżają tutaj przecież po to, żeby obcować z naturą, kulturą i wyjątkowością tych terenów, a nie, żeby wdychać fetor i wypoczywać obok kurzych ferm.
Kontakt z autorką Urszulą Abucewicz za pośrednictwem jej Facebooka.
