Jezioro Wdzydze zapewnia świetne warunki do uprawiania żeglarstwa. W położonym na jego brzegu skansenie kaszubskim można się zapoznać z życiem grupy etnicznej, której mowa bywa uważana za osobny język zachodniosłowiański. Tajemnicze kręgi w Odrach przybliżają odwiedzającym dzieje mieszkających tu niegdyś germańskich Gotów. Jesienią lasy położone wokół jeziora zapraszają na grzybobranie, a przyroda wynagradza grzybiarzom ich trud dorodnymi prawdziwkami, podgrzybkami i maślakami. Baza noclegowa koncentruje się w większych miastach, takich jak Tuchola, Chojnice czy Człuchów, oraz w pobliżu dwóch największych akwenów - Jeziora Charzykowskiego i Wdzydz. Tam też najlepiej zaplanować przerwę na posiłek. Rozłożenie zwiedzania na dwa dni umożliwi poznanie wszelkich opisanych atrakcji bez pośpiechu i związanego z tym stresu. Warto pierwszy dzień poświęcić na zapoznanie się z regionem Borów Tucholskich, natomiast drugiego dnia zwiedzić okolice jeziora Wdzydze. Zobacz koniecznie: 1. Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi 2. akwedukt w Fojutowie 3. Chojnice - rynek i muzeum w Bramie Człuchowskiej 4. pozostałości zamku krzyżackiego w Człuchowie 5. kalwarię w Wielu 6. najstarszy w Polsce skansen we Wdzydzach 7. wspaniałe i tajemnicze jezioro Wdzydze 8. kamienne kręgi w Odrach Wycieczka (255 km): Wierzchlas > Tuchola > Wymysłowo > Fojutowo > Mylof > Człuchów > Chojnice > Park Narodowy Bory Tucholskie > Wiele > Wdzydze Kiszewskie > Wdzydzki Park Krajobrazowy > Odry WIERZCHLAS > 24 km Tuchola Tym, co przyciąga turystów do Wierzchlasu, jest największy w Polsce rezerwat cisów - Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego, gdzie rośnie ponad 3 tys. drzew, które podlegają ochronie już od ponad 180 lat. CISY STAROPOLSKIE IM. LEONA WYCZÓŁKOWSKIEGO W okresie międzywojennym w rezerwacie wielokrotnie przebywał Leon Wyczółkowski, aby malować wiekowe drzewa. Jemu też zawdzięcza swoje imię cis Chrobry, największy okaz o wysokości blisko 15 m. TUCHOLA > 4 km Wymysłowo Nad dopływem Brdy, Kiczą, leży 15-tysięczna Tuchola będąca od stuleci centrum administracyjnym Borów Tucholskich. Na fundamentach tucholskiego zamku wznosi się starostwo i budynek Tucholskiego Ośrodka Kultury. Po dziś dzień zachował się natomiast średniowieczny układ przestrzenny oraz resztki murów miejskich przy ulicach Murowej i Okrężnej. Jedną z dwóch tucholskich świątyń jest modernistyczny kościół Bożego Ciała, wybudowany w latach 1935-1939. W wyposażeniu wnętrza podziwiać można m.in. obraz św. Barbary ufundowany przez królową Konstancję oraz barokowy konfesjonał. Drugim kościołem jest były halowy zbór ewangelicki z 1861 r., w którym można zobaczyć charakterystyczne dla świątyń ewangelickich empory. Przez dziesięciolecia użytkowany był jako magazyn, ale obecnie znów pełni funkcję sakralną. W 2001 r. dobudowano do kościoła nową dzwonnicę. W dawnym browarze mieści się Muzeum Borów Tucholskich, w którym można się zapoznać z wystawami dotyczącymi historii Tucholi, przyrody Borów Tucholskich oraz ze zbiorami etnograficznymi opisującymi obyczaje zamieszkujących okolicę Borowiaków. WYMYSŁOWO > 20 km Fojutowo Od dziewięciu lat w Wymysłowie możemy zwiedzać Muzeum Indian Północnoamerykańskich - stroje, broń i przedmioty użytkowe przybliżają życie codzienne i kulturę pierwotnych mieszkańców Ameryki Północnej. FOJUTOWO > 45 km Mylof Atrakcją Fojutowa, niewielkiej śródleśnej osady nad Wielkim Kanałem Brdy, jest akwedukt o długości 75 m, będący unikalnym w skali kraju skrzyżowaniem dwóch cieków wodnych - wiodącego górą Wielkiego Kanału Brdy i płynącej dołem Czerskiej Strugi. Akwedukt powstał w 1847 r. podczas budowy Wielkiego Kanału Brdy, który doprowadza wodę z rzeki do łąk w okolicach Rzepicznej i Barłogów. Z otaczających go wałów można zejść na dół i wykorzystując kładkę inspekcyjną, przejść pod kanałem wzdłuż koryta Czerskiej Strugi - lewego dopływu Brdy. MYLOF > 32 km Człuchów W połowie XIX w. zbudowana została tutaj zapora na Brdzie, przy której bierze swój początek Wielki Kanał Brdy. Spiętrzona do wysokości 12 m woda zasila elektrownię wodną oraz olbrzymią hodowlę pstrągów. CZŁUCHÓW > 14 km Chojnice Człuchów leży nad jeziorami Miejskim, Rychnowskim i Urzędowym. W 1312 r. osada została zakupiona przez Krzyżaków, którzy wybudowali tu największy w zachodniej części swego państwa zamek, strzegący drogi łączącej Malbork z Nową Marchią. Nad miastem górują pozostałości zamku - wieża oraz dawny zbór wybudowany na zamkowych fundamentach. Zamek człuchowski w czasach swej świetności był drugą co do wielkości twierdzą w państwie zakonnym. Na terenie pierwszego przedzamcza, usytuowanego w zachodniej części zamku, znajdowały się zbrojownia, stajnie i spichrze. Za fosą stał Zamek Wysoki wzniesiony na planie kwadratu o boku 47,5 m - była to siedziba komtura. W części północnej wybudowano Zamek Średni, połączony za pomocą mostu zwodzonego z Zamkiem Wysokim. Było to drugie przedzamcze. Na wschód od zamku wysokiego rozciągało się przedzamcze trzecie. Całość otoczona była fosami, które oddzielały także poszczególne części. Zachowana do dziś ośmioboczna, jedenastopiętrowa wieża o wysokości 50 m wznosiła się w północno-zachodnim narożniku zamku wysokiego. Grubość jej murów wynosi od 4,5 m w przyziemiu do 2 m u góry. Ze szczytu wieży roztacza się panorama miasta i okolic. Barokowy kościół św. Jakuba został ufundowany w 1647 r. przez starostę Jakuba Wejhera. Świątynię postawiono w miejscu jej poprzedniczek, wieżę zaś dobudowano w XVIII w. Część wyposażenia pochodzi z okresu budowy kościoła, m.in. barokowa ambona, konfesjonał oraz ołtarz. CHOJNICE > 41 km Wiele To największe miasto południowych Kaszub. Osada wspominana już w XIII stuleciu w 1360 r. otrzymała od Krzyżaków przywilej miejski, wkrótce też otoczono ją murami. W wyniku wojny trzynastoletniej miasto wraz z całymi Prusami Królewskimi wróciło pod rządy króla Polski. Rozwój współczesnych Chojnic związany jest z budową w 1829 r. traktu z Berlina do Królewca, a w 1870 r. - linii kolejowej pomiędzy nimi. Rynek znajduje się w centrum miasta, którego średniowieczny charakter widoczny jest jeszcze w układzie ulic. W północnej pierzei rynku stoi wspaniale odrestaurowany neogotycki ratusz z 1903 r. Poza ratuszem zachowały się także kamienice z przełomu XIX i XX w. W 2002 r. przy okazji renowacji rynku i budowy fontanny zmodernizowano współczesne budynki, nadając im fasady imitujące XIX-wieczne fronty mieszczańskich kamienic. Na zachód od rynku wznosi się jedyna zachowana z trzech miejskich bram - Brama Człuchowska. Przez wieki swej służby była ona zarówno fragmentem umocnień miejskich, jak i więzieniem, a w końcu dzwonnicą ewangelickiego zboru. Dziś jest siedzibą Muzeum Historyczno-Etnograficznego, gdzie na pięciu kondygnacjach eksponowane są zbiory związane z historią miasta oraz rzemiosłem i sztuką użytkową Kaszub, w tym hafty kaszubskie. W sąsiedztwie muzeum zobaczyć można pozostałości obwarowań miejskich - Basztę Szewską i Basztę "Kurza Stopka". Na wschód od rynku wznosi się gotycki kościół parafialny Ścięcia św. Jana. Niestety, świątynia podniesiona w 1993 r. do rangi bazyliki na skutek pożarów i zniszczeń wojennych nie zachowała zabytkowego charakteru. Obok niej znajduje się kościół Zwiastowania NMP, wybudowany w latach 1733-1744 jako świątynia wchodząca w skład jezuickiego kolegium. W jej wnętrzu zachował się oryginalny, późnobarokowy wystrój, a szczególną uwagę zwraca wspaniała polichromia. Park Narodowy Bory Tucholskie Park Narodowy Bory Tucholskie utworzony został w 1996 r. na obszarze 4789 ha. Obejmuje on północno-zachodnią część Borów Tucholskich, chroniąc ich najcenniejsze ekosystemy. Przez środek parku przepływa Struga Siedmiu Jezior, łącząca siedem rozmaitej wielkości jezior rynnowych. Do atrakcji parku należą torfowiska, śródlądowe zalesione wydmy o wysokości od 8 do 13 m, jeziora lobeliowe i ponad 200 gatunków porostów. Żyją tu m.in. głuszce i bieliki. Od zachodu do granic parku przylega Jezioro Charzykowskie (1369 ha powierzchni, 9,5 km długości, maksymalna głębokość 30,5 m). WIELE > 22 km Wdzydze Kiszewskie Największą atrakcja tej puszczańskiej wioski, która historycznie należy do ziemi zaborskiej, jest Kalwaria Wielewska zbudowana z inicjatywy wielewskiego proboszcza, ks. Józefa Szydzika, w latach 1915-1927; od 1924 r. budową kierował następca ks. Szydzika - ks. Józef Wrycza, kapelan Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera. Projektantem kalwarii był monachijski architekt Theodor Mayr. Grunty pod jej budowę ofiarowała rodzina Durajewskich. Pierwsza wybudowana kaplica symbolizowała Ogrójec. Obecnie kalwaria składa się z 23 kapliczek, rzeźb i kamiennych posągów. Dwa razy w roku na szlak wyruszają pielgrzymi: w maju - w uroczystość Wniebowstąpienia, oraz w sierpniu - w święto Matki Boskiej Pocieszenia (przed dniem św. Augustyna). WDZYDZE KISZEWSKIE > 53 km Odry Wdzydze Kiszewskie to znany ośrodek turystyczny południowych Kaszub, położony nad jeziorem Gołuń. Swoją sławę zawdzięcza założonemu przez małżeństwo Teodorę i Izydora Gulgowskich Kaszubskiemu Parkowi Etnograficznemu, któremu początek dała odkupiona przez nich w 1906 r. osiemnastowieczna chałupa podcieniowa gbura, czyli bogatego kaszubskiego gospodarza. Było to pierwsze w Polsce muzeum na wolnym powietrzu, które nazwano skansenem (nazwa pochodzi od pierwszego na świecie muzeum etnograficznego pod gołym niebem, założonego w 1891 r. w parku Skansen w Sztokholmie). Gulgowscy, starając się ratować od zapomnienia barwny świat wsi kaszubskiej, podtrzymywali także tradycje miejscowego rzemiosła - haftu, rzeźby, plecionkarstwa. Swój wkład w rozwój haftu kaszubskiego wniosła Teodora Gulgowska, a zapoczątkowane przez nią wzornictwo nosi dzisiaj nazwę szkoły wdzydzkiej (hafty wdzydzkie, w przeciwieństwie np. do haftów szkoły żukowskiej, są bajecznie kolorowe, o wzorze pełnym, bardzo bogatym, niekiedy rozrastającym się symetrycznie w cztery strony). Założyciele skansenu spoczywają na wzgórzu na terenie skansenu. Na ich grobie złożono kamień z jednej z wysp na jeziorze Wdzydze, przy którym to kamieniu mieli się po raz pierwszy spotkać. Skansen zajmuje powierzchnię 22 ha i prezentuje zabudowę dawnej wsi kaszubskiej (bez elementów charakterystycznych dla pasa nadmorskiego) i kociewskiej z czasów od XVIII do połowy XX w. Możemy obejrzeć tutaj: chłopskie zagrody, szlacheckie dworki, chałupy, kościół, kuźnię oraz wiejską szkołę, a także dwa wiatraki - holender i koźlak. We wnętrzach budynków i w zagrodach znajdują się dawne sprzęty, zaś w niektórych budynkach urządzono wystawy tematyczne. Najstarszym obiektem znajdującym się w skansenie jest czynny (msze niedzielne o godz. 8.00) drewniany kościół św. Barbary, pochodzący z początku XVIII w., przeniesiony do skansenu ze wsi Swornegacie. W skansenie są organizowane rozmaite pokazy, np.: wyrobu plecionek z korzenia sosny, mielenia zboża, zdobienia wnętrz, tłuczenia kaszy, krycia dachu, wykuwania podków czy też pracy w tartaku. Chętni mogą zasiąść w ławie szkolnej pamiętającej jeszcze czasy pruskie. Zwiedzenie skansenu zajmuje około 2,5 godz. Wdzydzki Park Krajobrazowy utworzono w 1983 r. z północno-zachodniej części Borów Tucholskich oraz ze wschodniej części Równiny Charzykowskiej. Obejmuje on obszar 17 800 ha w środkowym dorzeczu Wdy. W centrum parku znajdują się cztery jeziora rynnowe o łącznej powierzchni 1456 ha (Wdzydze, Jeleń, Jezioro Radolne i Gołuń). We Wdzydzkim Parku Krajobrazowym żyje prawie połowa krajowej populacji tracza długodziobego, a w wodach występuje endemiczna troć jeziorowa zwana wdzydzką. ODRY Odry to wieś położona na pograniczu Kaszub i Kociewia, a jej początki sięgają połowy XIV w. Obiektem, który przyciąga turystów, są kamienne kręgi leżące na zachód od wioski, w pobliżu leśnej osady Miedzno. Badania tej okolicy rozpoczęły się w połowie XIX w. Od 1958 r. Kamienne kręgi są rezerwatem przyrodniczym i archeologicznym. Stanowią jedno z największych na terenie Pomorza miejsc kultu i cmentarzysk Gotów - ludu pochodzenia germańskiego, który zamieszkiwał te tereny od I do III w. n.e. Wśród drzew stoją menhiry, tworzące dziesięć kamiennych kręgów o średnicach od 15 do 33 m, i ponad 30 kurhanów, z których najwyższe osiągają 2 m wysokości. Kurhany były miejscem pochówku, kręgi zaś miały prawdopodobnie pełnić funkcję ówczesnego obserwatorium astronomicznego i umożliwiały określanie momentów zaćmień czy też ustalanie położenia gwiazd. Samo miejsce sprawia niezwykłe, jakby magiczne wrażenie, i choć archeolodzy jednoznacznie wyjaśnili pochodzenie kręgów, wciąż pojawiają się hipotezy o ich magicznym oddziaływaniu lub o podwyższonym poziomie tzw. energii pozytywnej na tym terenie. Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach zorganizowało w Odrach niewielką ekspozycję znalezisk archeologicznych z cmentarzyska. Teren rezerwatu można również podziwiać z platformy znajdującej się w jego zachodniej części. W latach 30. XX w. wybudowano we wsi kościół, w którym najcenniejszy jest gotycki krucyfiks.
Opis wycieczki pochodzi z książki "Polska. 101 wycieczek" wydawnictwa Carta Blanca .
