Malbork i nie tylko - dla miłośników historii i architektury [TRASA WYCIECZKI]

PRUSZCZ GDAŃSKI > 23 km Tczew

Miasto powiatowe położone nad Kanałem Raduni, doprowadzającym wodę do gdańskich fos i Wielkiego Młyna. Od wojny trzynastoletniej aż po II rozbiór Polski Pruszcz należał do Gdańska, a w międzywojniu do Wolnego Miasta. Prawa miejskie otrzymał w 1941 r. Gotycka bazylika Podwyższenia Krzyża Świętego z XIV w., wyposażona w stylu renesansowym i barokowym. Przy ulicach Grunwaldzkiej i Chopina stoją ponadstuletnie kamienice secesyjne i eklektyczne z bogatym wystrojem - kutymi bramami, ozdobną stolarką okienną, wieżyczkami i hełmami.

TCZEW > 24 km Pelplin

Stare Miasto leży na wysokiej, wiślanej skarpie. Kościół farny Podwyższenia Krzyża Świętego wzniesiony został na przełomie XIII i XIV w. Ze względu na zniszczenia podczas pożaru w 1577 r. wyposażenie wnętrza jest głównie barokowe. W jednej z kaplic znajdują się gotyckie freski, na których przedstawiono osiem świętych niewiast. Uwagę zwracają ołtarz główny, witraże i polichromia z początku ubiegłego wieku.

Z wieży ciśnień oraz bulwarów nadwiślańskich widać słynne mosty tczewskie, będące zabytkami techniki. Pierwszy z nich wybudowano w latach 50. XIX w. jako kolejowy na ważnej linii Berlin?Królewiec. Z daleka przykuwają uwagę konstrukcja kratownicowa oraz pseudośredniowieczne wieże strzegące mostu. Drugi most, tuż poniżej poprzedniego, wzniesiono 30 lat później również jako kolejowy. W tym czasie most południowy przebudowano na drogowy.

Muzeum Wisły to trzecie na świecie, jeśli chodzi o wiek, muzeum poświęcone rzece. Jest to jedyne tego typu muzeum w Polsce - znajdują się tu m.in. wystawy dotyczące historii osadnictwa w delcie Wisły, pór roku nad dolną Wisłą oraz dziejów kajakarstwa. Nietypowy jest wiatrak holenderski przy ulicy Wojska Polskiego - zamiast czterech łopat jego wirnik posiada ich pięć.

Informacje praktyczne:

Muzeum Wisły, ul. 30 Stycznia 4, tel. 58 530 22 52 wew. 20, I-VI i IX-XI 10.00-16.00 (wt.-nd.), VII-VIII 10.00-16.00 (pn.-nd.), XII 10.00-15.00 (wt.-nd.), wstęp wolny

Informacja turystyczna, ul. Wojska Polskiego 28a, tel. 58 531 56 02

PELPLIN > 14 km Gniew

Niewielkie miasto położone nad Wierzycą, którego historia i zabytki związane są z cystersami. Pocysterska katedra z przełomu XIV i XV w. stanowi klasyczny przykład tzw. gotyku pomorskiego. Wschodnią i zachodnią fasadę otoczono ośmiobocznymi filarami. Niezwykle bogate i urozmaicone są sklepienia tej trójnawowej świątyni - w poszczególnych nawach i w prezbiterium gwiaździste, kryształowe i sieciowe. W kościele znajdują się 22 ołtarze. XVII-wieczny, sześciokondygnacyjny ołtarz główny ma 25 m wysokości. Mieści się w nim obraz Hermana Hana "Koronacja NMP". Dzieło Hana, obraz "Pokłon Pasterzy", można również podziwiać w jednym z ołtarzy bocznych. Uwagę zwraca też barokowa ambona wsparta na głowie figury Samsona walczącego z lwem. Warte obejrzenia są renesansowe stalle w nawie południowej oraz umieszczone w transepcie stalle dla zakonnych dostojników. Na płycie przykrywającej wejście do niewielkich krypt znajduje się alegoryczne przedstawienie biegu życia ludzkiego: czaszka, kłosy zboża symbolizujące bogactwo, skrzydła sowy - mądrość, a klepsydra - czas trwania życia. Za katedrą stoją budynki Wyższego Seminarium Duchownego z ogrodem seminaryjnym, zaś na drugim brzegu Wierzycy widoczny jest pałac i ogród biskupi - 7 ha parku z pięknym starodrzewem oraz eklektycznym mostem nad rzeką.

Muzeum Diecezjalne w Pelplinie posiada wspaniałe zbiory sztuki średniowiecznej - przede wszystkim jedyny w Polsce egzemplarz Biblii Gutenberga, jeden z 48 zachowanych na świecie. Charakterystyczną cechą pelplińskiego egzemplarza jest ślad odwróconej czcionki. Biblia ta posiada oryginalną skórzaną oprawę wykonaną w Lubece.

Informacje praktyczne:

Opactwo Cystersów (bazylika katedralna w Pelplinie), pl. Mariacki 2, tel. 58 536 15 64, 9.00-17.00 (pn.-sb.), zwiedzanie tylko z przewodnikiem, bilet normalny 4 zł, ulgowy 2 zł (do nabycia w Diecezjalnym Centrum Informacji Turystycznej, pl. Tumski 1, tel. 58 536 19 49)

GNIEW > 26 km Nowe

Krzyżacki zamek, zbudowany na planie kwadratu o boku 47 m dominujący zarówno nad tym niewielkim miastem, jak i nad doliną Wisły, wznoszono w latach 1285-1350. W narożach potężnej budowli znajdują się wieże, w tym stołp - ostatni element systemu obronnego, zwany też z francuska donżonem. Zamek otoczony jest fosami oraz murami, częściowo podwójnymi. Na dziedzińcu zamkowym znajduje się studnia o głębokości 40 m, która podczas oblężenia zapewniała załodze zamkowej wodę.

Dziś w zamku mają swą siedzibę muzeum archeologiczne, Bractwo Rycerskie Zamku Gniewskiego, Fundacja "Zamek w Gniewie" oraz schronisko młodzieżowe, oferujące noclegi w tzw. dormitorium w warunkach niemal tak spartańskich, jakie mieli w średniowieczu mnisi-rycerze. Zarówno na dziedzińcu zamkowym, jak też na podzamczu odbywają się liczne widowiska plenerowe związane tematycznie ze średniowieczem oraz z życiem stanu rycerskiego. Z zamku roztacza się wspaniała panorama doliny Wisły, sięgająca aż po odległy o kilkanaście kilometrów Kwidzyn. Przy dobrej widoczności można stąd dostrzec nawet kwidzyński zamek. W pobliżu zamku znajduje się Pałac Marysieńki, wzniesiony przez Jana Sobieskiego dla jego żony. W okresie rozbiorów gmach był wykorzystywany jako spichlerz, a w XIX stuleciu został przebudowany w modnym wówczas stylu neogotyckim i pełnił, podobnie jak i zamek, funkcję więzienia.

W cieniu zamku, zupełnie niesłusznie, pozostaje starówka w Gniewie. To nie tylko zabytki architektury, ale także zachowany układ przestrzenny średniowiecznego miasta objęty ochroną już za czasów II Rzeczypospolitej. Starówka sprawia wrażenie, jakby zatrzymał się tutaj czas. Centralnym punktem jest rynek, na środku którego wznosi się ratusz ? tak niegdyś, jak i obecnie siedziba władz miejskich. Dzisiejsza siedziba gniewskiego burmistrza to zaledwie połowa dawnego ratusza. Pierzeje rynku zabudowane są kamieniczkami, z których część postawiono na XIV-wiecznych fundamentach. Inne, posiadające podcienia, datowane są na XV stulecie, zaś pozostałe, te z łamanymi dachami, pochodzą z XVIII w. Wzrok przyciągają podcienia zachodniej pierzei rynku. W pobliżu ratusza znajduje się XIX-wieczna pompa. Kilka kroków dalej, na ulicy Sambora, stoją zwrócone szczytami do ulicy niewielkie XVIII- i XIX-wieczne domki, wbudowane w ziemię niemal po same nieduże okna.

Najstarszą świątynią średniowiecznego Gniewu jest gotycki kościół św. Mikołaja - patrona żeglarzy i rybaków. Budowę kościoła rozpoczęto od prezbiterium, które ukończono w połowie XIV stulecia. Nawy wzniesiono nieco później, na przełomie XIV i XV w. Wyposażenie wnętrza kościoła utrzymane jest w stylu neogotyckim, chociaż zachowało się nieco starszych elementów - renesansowe stalle, chrzcielnica i płyty nagrobne. Na placu przy świątyni znajduje się kolumna z figurą św. Jana Nepomucena, z charakterystycznymi dla tego świętego elementami ubioru - komżą i biretem wskazującymi na stan kapłański oraz atrybutami męczeństwa - krzyżem i liściem palmowym.

Mnisi-rycerze

Pomieszczenia zamku w Gniewie zostały zaplanowane zgodnie z zakonną regułą mnichów-rycerzy: kaplica i kapitularz, czyli pomieszczenie narad, znalazły się w skrzydle południowym, mieszkanie komtura i sypialnia braci zakonnych, zwana dormitorium - w skrzydle północnym, a skrzydło zachodnie mieściło refektarz, czyli jadalnię. Przyziemia zamkowe wykorzystywane były do celów gospodarczych.

Informacje praktyczne:

Muzeum archeolo­giczne, ul. Zamkowa 3, tel. 58 535 35 29, V-X 9.00-17.00 (wt.-nd.), bilet normalny 8 zł, ulgowy 5 zł, po sezonie zwiedzanie po uprzednim zgłoszeniu

NOWE > 28 km Kwidzyn

To niewielkie, sześciotysięczne miasto położone na stromej krawędzi doliny Wisły, w 1308 r. wraz z Pomorzem Gdańskim dostało się we władanie Krzyżaków, ci zaś natychmiast wznieśli tu zamek. Z zamku zachowało się wschodnie skrzydło, jednak ze względu na brak murów obwodowych i otwarty dziedziniec nie przypomina on wyglądem budowli, do jakich jesteśmy przyzwyczajeni. W pomieszczeniach biblioteki i w sali widowiskowej znajdują się gotyckie freski. Z zamku roztacza się widok na dolinę Wisły.

Gotycki kościół św. Mateusza wzniesiono w północnej części starówki na przełomie XIV i XV w. Wnętrzne utrzymane jest w stylu barokowym. Ze średniowiecznego wyposażenia przetrwała kamienna chrzcielnica. Interesujące jest wyobrażenie Chrystusa z Lukki z trzema koronami. Ponadto warto zwrócić uwagę na gotycki krucyfiks w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej, słynący łaskami obraz oraz portret trumienny. Gotycka kaplica św.Jerzego służy jako kaplica cmentarna.

KWIDZYN > 21 km Prabuty

To miasto leżące w zakolu Liwy, około 4 km na wschód od Wisły, lokowane przez Krzyżaków na miejscu pruskiego grodu zwanego Marienwerder (Wyspa Marii), stało się na ponad 300 lat siedzibą diecezji pomezańskiej.

Najokazalszym zabytkiem Kwidzyna jest zespół zamkowo-katedralny, składający się ze wzorowanego na warowniach krzyżackich zamku kapituły pomezańskiej oraz katedry św. Jana Ewangelisty. Zamek zbudowano w XIV stuleciu na wysokiej skarpie. Już z daleka zwraca uwagę gdanisko (wieża pełniąca funkcję latryny), połączone z zamkiem krytym gankiem. W razie oblężenia wieża odgrywała, oprócz sanitarnej, ważną rolę w systemie obrony warowni, ochraniając jej mury. Zachowały się tylko północne i zachodnie skrzydła zamku. W salach na pierwszym piętrze ulokowano wystawy muzealne, m.in. zbiory etnograficzne, historyczne i przyrodnicze. Uwagę zwracają eksponowane narzędzia tortur z wieków XVI?XVIII, czy też unikatowa machina oblężnicza - bombarda krzyżacka.

Kościół św. Jana Ewangelisty powstawał na przełomie XIII i XIV w. jako katedra diecezji pomezańskiej, a równocześnie fara. Jego zachodnia część łączyła się bezpośrednio z zamkiem. Trójnawowa pseudobazylika wysokości 35 m i długości 86 m przytłacza zamek swym ogromem. Wejście do świątyni wiedzie przez portal przedzielony kolumienką, zaś na południowej elewacji znajduje się XIV-wieczna mozaika przedstawiająca męczeństwo św. Jana. Prezbiterium i nawa główna nakryte są sklepieniami gwiaździstymi, a nawy boczne trójdzielnymi. Wzdłuż ścian nawy bocznej przebiega fryz z malowidłami gotyckimi. W prezbiterium zachowało się XVI-wieczne malowidło ścienne przedstawiające poczet 17 biskupów pomezańskich i wielkich mistrzów krzyżackich. W podziemiach katedry znaleziono groby wielkich mistrzów.

Warto zwrócić uwagę na kilka mniej znanych zabytków, świadczących o Kwidzynie jako miejscu, gdzie zgodnie żyli wyznawcy różnych religii. Należą do nich dawna kaplica staroluterańska z końca XIX w. (służy obecnie kościołowi katolickiemu jako kaplica adoracyjna św. Ojca Pio), zaprojektowany przez Karola Fryderyka Schinkla kościół Św. Trójcy, wzniesiony w połowie XIX stulecia w stylu zwanym arkadowym, czy też dawna XIX-wieczna synagoga. Uwagę zwraca też kompleks koszarowy z 2. połowy XIX w., zbudowany w "urzędowym" podówczas stylu neogotyckim. W budynku obecnego przedszkola w okresie międzywojennym mieścił się konsulat polski, a w dzisiejszej Szkole Podstawowej nr 2 - jedno z dwóch gimnazjów polskich w Niemczech.

Informacje praktyczne:

Muzeum w Kwidzynie, ul. Katedralna 1, tel. 55 646 37 99, V-IX 9.00-17.00 (wt.-nd.), X-IV 9.00-16.00 (wt.-pt.), 9.00-15.00 (sb., nd.), bilet normalny 10 zł, ulgowy 5 zł

Informacja turystyczna, ul. Górników 15, tel. 55 247 65 66

PRABUTY > 24 km Sztum

Historia Prabut datuje się od roku 1236, kiedy to wyprawa krzyżacka wzniosła umocnienia w miejscu zniszczonego grodu pruskiego Rezija. Burzliwe dzieje tej ziemi spowodowały, że do dziś zachowało się niewiele zabytkowych obiektów. Fontanna Rolanda, stojąca na rynku, została w 1929 r. przeniesiona do Prabut z Berlina. Ma interesujące zdobienia z detalami architektonicznymi i charakterystycznymi postaciami lwów. Niestety, figura pozostającego wciąż w nazwie Rolanda została skradziona. Gotycka konkatedra św. Wojciecha, wzorowana na kwidzyńskiej, została wzniesiona w XIV w. Spalono ją w 1945 r., a odbudowano w latach 80. XX w. Gotycki kościół, tzw. polski, to dawna kaplica NMP, stojąca poza murami miejskimi i połączona z nimi przerzuconą nad fosą arkadą. Z zewnątrz zwracają uwagę dwa szczyty - zachodni, z czterema wnękami, biforiami (dwuczęściowymi oknami) i ośmiokątną wieżą, oraz ażurowy - wschodni, z kolistymi otworami. Wewnątrz kościoła zachował się drewniany, polichromowany XVIII-wieczny strop. Czynna jest tu też izba pamięci, gdzie obejrzeć można narzędzia rolnicze, rzemieślnicze i przedmioty codziennego użytku. Trzykondygnacyjna, gotycka Brama Kwidzyńska z XIV w. to jeden z nielicznych zachowanych fragmentów miejskich obwarowań.

SZTUM > 4 km Sztumska Wieś

W mieście zachował się zamek krzyżacki. Wzniesiono go w XIV w. na planie nieregularnego pięcioboku. Stanowił letnią rezydencję wielkiego mistrza krzyżackiego Urlicha von Jungingena, który trzymał tu także swój prywatny zwierzyniec. Z pokrzyżackiego zespołu warownego dobrze zachowały się: ceglany mur obronny z basztą więzienną, południowy średniowieczny dom mieszkalny, obniżona do wysokości dwóch kondygnacji wieża bramna, XIX-wieczna zabudowa skrzydła wschodniego, studnia, a także pozostałości dawnej fosy. W odremontowanym kilka lat temu skrzydle południowym, pod którym znajdują się gotycko sklepione piwnice, mieści się lokal Sztumskiego Centrum Kultury. Organizowane są tutaj promujące historię miasta i regionu ekspozycje historyczne, etnograficzne, kolekcjonerskie i inne imprezy o charakterze lokalnym. Przy zamku działa też Bractwo Rycerzy Ziemi Sztumskiej prezentujące mieszkańcom i turystom bogatą przeszłość historyczną miasta, organizując cieszące się dużą renomą turnieje rycerskie i pokazy walk. "Zbrojownia" bractwa mieści się w neogotyckim skrzydle wschodnim.

SZTUMSKA WIEŚ > 16 km Waplewo

Pamiątkowy kamień leży w miejscu zawarcia trwającego 26 lat rozejmu między Rzeczpospolitą a Szwecją, który przedłużał porozumienie podpisane w Starym Targu. Na mocy rozejmu Szwecja zwróciła Polsce Prusy i porty pomorskie, ponadto w rękach polskich znalazły się Kurlandia i Inflanty polskie. Wydarzenie to miało miejsce 12 września 1635 r.

WAPLEWO > 20 km Malbork

W parku angielskim znajduje się dwór należący przed II wojną światową do rodziny Sierakowskich. Obecnie mieszczą się w nim Muzeum Tradycji Szlacheckiej, będące oddziałem Muzeum Narodowego w Gdańsku, oraz Pomorski Ośrodek Kontaktów z Polonią.

Informacje praktyczne:

Muzeum Tradycji Szlacheckiej, oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku, tel. 55 277 15 68

MALBORK

To 40-tysięczne miasto nad Nogatem, wschodnim ujściowym ramieniem Wisły. W 2. połowie XIII w. Krzyżacy zaczęli tu wznosić zamek, do którego w 1309 r. przenieśli z Wenecji siedzibę wielkiego mistrza zakonu. Tym samym Marienburg (Gród Marii), bo tak brzmiała niemiecka nazwa Malborka, stał się stolicą państwa zakonnego w Prusach. Zamek malborski był bezskutecznie oblegany przez wojska Jagiełły po zwycięstwie pod Grunwaldem, a w trakcie wojny trzynastoletniej nie został zdobyty, lecz odkupiony od rycerzy zaciężnych zakonu. Malborski zamek uległ poważnym zniszczeniom w trakcie oblężenia w 1945 r. i jego rekonstrukcja trwa właściwie po dziś dzień.

To największa gotycka twierdza Europy. Składa się z Zamku Wysokiego, Średniego i Niskiego, zwanego też Przedzamczem. Zamek Średni, wzniesiony na planie kwadratu i zamknięty od południa niewysokim murem, to trzy potężne skrzydła i przylegający do dziedzińca zamkowego Pałac Wielkich Mistrzów - perła średniowiecznej architektury. Pomimo swej wielkości dzięki kunsztowi średniowiecznych architektów i budowniczych pałac sprawia wrażenie lekkości, a szczególne wrażenie robi tylna elewacja, widoczna nad murami od strony Nogatu. Wschodnie skrzydło mieści zbiory oręża oraz ekspozycję bursztyniarską. Przed murem od strony południowej stoją rzeźby przedstawiające czterech wielkich mistrzów. Zamek Wysoki, dominujący nad Średnim, imponuje swym ogromem. Szczególnie warte obejrzenia są zwieńczona pelikanem studnia na dziedzińcu, dawny skarbiec czy też potężne gdanisko, do którego drogę wskazuje kucający przy ścianie diabełek z wykrzywionym obliczem. Niezwykle interesujące są również refektarz, wsparty na jednej kolumnie, oraz wiodąca do zamkowego kościoła Złota Brama, obramiona wspaniałym portalem z biblijnym motywem panien mądrych i głupich. Wspaniały jest widok z zamkowej wieży, na którą wejście wiedzie ze zdobionych maswerkami i rozetami krużganków, które obiegają dziedziniec na wysokości pierwszego piętra.

Zamek w Malborku najwygodniej zwiedza się  w poniedziałki, bo choć niedostępne są wówczas wystawy, to tłok jest tu znacznie mniejszy, a samemu dotrzeć można nie tylko do odwiedzanych z przewodnikiem pomieszczeń, ale też do kaplicy św. Anny czy też do młyna zamkowego. Nie bez znaczenia jest także znacznie niższa cena biletu wstępu.

Informacje praktyczne:

Zamek w Malborku, ul. Starościńska 1, tel. 55 647 09 78, 16 IX-14 IV 10.00?-15.00 (wt.-nd.), 15 IV-15 IX 9.00-19.00 (wt.-nd.), bilet normalny 29 zł, ulgowy 19 zł

Informacja turystyczna, ul. Piastowska 15, tel. 55 273 49 90

Źródło: "Polska. 101 wycieczek", wydawnictwo Carta Blanca.